R. Kolman 2005 – Jesiotry - Wyd. IRS, wydanie II, popr. i uzup., s. 140

R. Kolman 2005 – Jesiotry - Wyd. IRS, wydanie II, popr. i uzup., s. 140

PRZESZŁOŚĆ I PRZYSZŁOŚĆ RYB JESIOTROWATYCH

Ryby jesiotrowate należą do grupy najstarszych żyjących kręgowców. Ich bezpośredni przodkowie zasiedlali zbiorniki wodne od okresu dolnej kredy, natomiast wykopaliskowe pozostałości współcześnie występujących przedstawicieli rodziny Acipenseridae odnajdywano w pokładach archeologicznych eocenu (ok. 30 mln lat przed naszą erą) (Berg 1948, Suvorov 1954, Gardiner 1987). Można je więc uważać za zwierzęta reliktowe, które dotrwały do naszych czasów dzięki wykształconym w trakcie ich rozwoju zdolnościom adaptacyjnym.

W swojej długotrwałej i bogatej historii filogenetycznej jesiotry były świadkami drastycznych zmian środowiskowych, tragicznych w skutkach dla wielu zwierząt, których całe gromady wyginęły lub utraciły na zawsze swoje znaczenie. Po okresach zlodowaceń plejstoceńskich jesiotry, podobnie jak inne ryby, zaczęły rozszerzać obszar swojego występowania, zasiedlając stopniowo nowo powstałe systemy rzeczne i jeziorowe. Współcześnie ryby te występują na całej półkuli północnej powyżej zwrotnika Raka.

Ryby jesiotrowate od dawna były najcenniejszymi obiektami połowów. Można przypuszczać, że żadna z pozostałych grup ryb nie była narażona na tak długotrwały i silny wpływ antropopresji. Połowy jesiotrów trwają praktycznie od zarania działalności rybackiej człowieka. Zadecydowały o tym przede wszystkim wielkość tych ryb, doskonałe pod względem smakowym mięso oraz wysoka w przeszłości liczebność ich stad wędrujących w górę rzek na tarło. Były więc stosunkowo łatwo dostępną i pożądaną zdobyczą, czego dowodem są liczne pozostałości kostne odnajdywane w trakcie prac wykopaliskowych prowadzonych na terenie dawnych siedlisk ludzkich, jak również informacje zawarte w średniowiecznych dokumentach pisanych (Ropelewski 1955, 1956, Lebedev 1960, Tsepkin 1961, Urbanowicz 1965, Sokolov, Tsepkin 1996). O ich szczególnej roli, wychodzącej poza sferę czysto konsumpcyjną, świadczą podobizny jesiotrów przedstawiane na skałach, totemach plemion indiańskich, starogreckich monetach (Movchan 1966, Kuderskij 1983).

O intensywności połowów jesiotrowatych w starożytności i wiekach średnich świadczy udział ich kostnych fragmentów w ogólnej ilości pozostałości ryb znajdowanych w trakcie prac wykopaliskowych, prowadzonych na terenach osiedli i miast położonych nad brzegami rzek basenów Morza Bałtyckiego, Czarnego, Kaspijskiego i Azowskiego (Urbanowicz 1965, Sokolov, Tsepkin 1996). Na podstawie tych danych można stwierdzić, że udział ryb jesiotrowatych w ogólnej ilości odławianych gatunków stanowił od 80 do ponad 10%. O popularności jesiotra jako ryby konsumpcyjnej jeszcze w połowie dziewiętnastego wieku, świadczą ceny targowe ryb na rynku warszawskim podane przez Wałeckiego (1864): „Jesiotr rąbany, za 1f. w kwietniu 50-40 gr., w maju zł. 1-24 gr., w czerwcu 20-15 gr., w jesieni cena mniej zmienna, w październiku 30-40 gr. Szczupak, na sztuki, żywy po 2-2 1/2 zł za f. bardzo duże po 3 złote i po pół rubla za f. drobniejsze 1-3 funtowe zł. 1 gr 6, - 1 1/2 zł. Węgorz żywy, przedaje się na oko sztukami, ważący około 3 f. 4 zł. Sum przedaje się rąbany jak jesiotr, cena zależnie od pory i obfitości, od 36 gr. do 24 gr. za 1 f.

Materiały uzyskane w trakcie prac wykopaliskowych, takie jak płytki kostne, elementy czaszki czy twarde promienie płetw piersiowych, posłużyły również do określenia wielkości oraz wieku łowionych dawniej ryb jesiotrowatych. Z analizy tych materiałów wynika, że występujące w przeszłości jesiotrowate charakteryzowały się wyższymi średnimi i maksymalnymi wymiarami oraz wiekiem: bieługi (Huso huso L.) osiągały maksymalną długość ok. 6 m i wiek ponad 100 lat, a jesiotry rosyjskie (Acipenser gueldenstaedti Brandt) odpowiednio: do 3 m i ok. 50 lat. Jeszcze w średniowieczu (X-XIV w.) obok formy jednośrodowiskowej, występującego współcześnie sterleta (Acipenser ruthenus L.) istniała jego półwędrowna forma, wyróżniająca się wysokim tempem wzrostu. Ryby te osiągały maksymalną długość 1,2 m w wieku 25-26 lat (Sokolov, Tsepkin 1996). Również łowiony we wczesnym średniowieczu (VII-XI w.) jesiotr zachodni (Acipenser sturio L.) charakteryzował się wyższymi średnimi wymiarami niż łowiony na początku XX w. (Lebedev 1960, Urbanowicz 1965).

Tak więc na podstawie danych archeologicznych można stwierdzić, że rybacka i rolnicza działalność człowieka, prowadzona w starożytności i w wiekach średnich powodowała już zauważalny, lecz stosunkowo łagodny spadek liczebności populacji jesiotrowatych, a ponadto wpłynęła na obniżenie ich średnich wielkości i długości życia. Natomiast na przełomie XIX i XX stulecia następuje gwałtowny spadek liczebności poszczególnych gatunków ryb jesiotrowatych, prowadzący do drastycznego ograniczenia zasięgu ich występowania i wyginięcia całych populacji, w stopniu zagrażającym istnieniu niektórych gatunków (Kulmatycki 1933). Przyczyn tego zjawiska należy upatrywać w gwałtownie rozwijającym się w końcu XIX wieku przemyśle, którego negatywny wpływ na jakość środowiska wodnego nałożył się na intensywną eksploatację rybacką. Rozwijający się przemysł potrzebował taniego transportu masowego, a to z kolei wymagało regulacji rzek poprzez pogłębianie ich koryt i zabudowę hydrotechniczną, piętrzącą poziom wody. Stanowiło to przeszkody w migracjach tarłowych, powodowało także niszczenie tarlisk jesiotrów w dolnych nurtach rzek i uniemożliwiało często wędrówki tarłowe ryb do ich górnych odcinków. Ponadto drastycznie pogarszała się jakość środowiska wodnego, obciążanego zrzutami szczególnie niebezpiecznych zanieczyszczeń przemysłowych i komunalnych. Niekorzystnym zmianom środowiskowym towarzyszyły bardzo intensywne połowy tych ryb w okresie wędrówek tarłowych, ponieważ głównym celem połowów było często pozyskiwanie ich cennej ikry, z której wytwarzano kawior. Nie ma danych dotyczących wpływu dwóch wojen światowych na terenach występowania większości ryb jesiotrowatych na ich liczebność, ale można spodziewać się szczególnie dużej presji połowowej w tych okresach.

Tragiczną sytuację jesiotrów w okresach pokojowych potęgował brak ustaw chroniących te ryby przed nadmierną eksploatacją lub jak w przypadku wchodzącego do naszych rzek jesiotra zachodniego ich nieskuteczność. Na przykład w Polsce istniejąca ustawa rybacka wprowadzała okres ochronny jesiotra od 15 lipca do 31 sierpnia, a masowe wędrówki tych ryb na tarło odbywały się w kwietniu i maju (Kulmatycki 1933). Nie gwarantowało to efektywności tarła i tym samym ochrony gatunku, ponieważ chronione były przede wszystkim ryby po odbyciu tarła spływające do morza.

Najbardziej drastycznym przykładem negatywnych skutków antropopresji jest występujący jeszcze niedawno w naszych wodach jesiotr zachodni (Acipenser sturio L.), który w obrębie swojego dawnego szerokiego areału występowania bądź wyginął całkowicie, bądź jest gatunkiem ginącym. Obecnie istnieją prawdopodobnie jedynie trzy populacje: dwie atlantyckie, wchodzące na tarło do rzek Garonny i Guadalquivir oraz czarnomorska, prawdopodobnie zachodząca na tarło do rzeki Rioni (Ninua 1976, Ninua, Tsepkin 1984, Rochard i in. 1990, Elvira i in. 1991). Podobny los spotkał jesiotra zielonego (Acipenser medirostris Ayres), który jest już rzadkością zarówno na wybrzeżu azjatyckim, jak i północnoamerykańskim (Artyukhin, Andronov 1990, Huston 1988) oraz występujących na zachodnim wybrzeżu Atlantyku jesiotra tępopyskiego (Acipenser brevirostris Le Sueur) i jesiotra ostropyskiego (Acipenser oxyrhynchus Mitchill) (Pavlov i in. 1994). Obecnie bardzo rzadki jest północnoamerykański jesiotr jeziorny (Acipenser fulvescens Rafinesque), występujący w rejonie Wielkich Jezior (Huston 1987, Kempinger 1996). Ścisłą ochroną objęte są endemiczne gatunki, występujące jedynie w basenie rzeki Amur, kaługa (Huso dauricus Georgi) i jesiotr amurski (Acipenser schrenki Brandt) (Pavlov i in. 1994)

Zagrożone są również najcenniejsze gatunki ryb jesiotrowatych w basenach Morza Czarnego i Kaspijskiego, takie jak azowska bieługa (Huso huso L.), siewruga (Acipenser stellatus Lov.), szyp (Acipenser nudiventris, a także jesiotr adriatycki (Acipenser naccarii) (Giovanini i in. 1989, Pavlov i in.1994).

Obecna kondycja populacji większości wymienionych wyżej gatunków ryb jesiotrowatych jest tak zła, że tradycyjne metody ochrony gatunkowej wspomagane przez sztuczny rozród i efektywne działania na rzecz poprawy środowiska wodnego nie gwarantują ich przetrwaninia. Konieczne jest zastosowanie w tym celu bardziej skutecznych, intensywnych metod hodowli w warunkach kontrolowanego środowiska. Wskazują na to doświadczenia wielu państw – Rosji, USA, Francji, Niemiec, Włoch, a także Polski, gdzie powstały ośrodki dysponujące własnymi stadami tarlaków i zamkniętymi obiegami wody, w których w sposób intensywny może być produkowany ciężki materiał zarybieniowy, wykorzystywany następnie do zarybiania wód otwartych. Jest to droga postępowania bardzo kosztowna, lecz jedynie możliwa, dzięki której można przeciwdziałać skutecznie całkowitej zagładzie jesiotra zachodniego (niegdyś bałtyckiego), jesiotra adriatyckiego czy bieługi azowskiej.

Fot. 1. Ostatni jesiotr zachodni złowiony w Polsce w 1965 r. (fot. J. Waluga)