Ryby małocenne – przeszłość i teraźniejszość
Tomasz Czerwiński, Arkadiusz Wołos
Zakład Bioekonomiki Rybactwa, Instytut Rybactwa Śródlądowego – Państwowy Instytut Rybactwa
Łączna powierzchnia jezior większych niż 1 ha w Polsce w latach 80. XX wieku wynosiła około 317 tys. ha (Szczerbowski i in. 1993). W latach powojennych, aż do okresu przemian ustrojowych i własnościowych, zdecydowanie największym użytkownikiem rybackim wód śródlądowych w Polsce były państwowe gospodarstwa rybackie (PGRyb), z których znacznymi powierzchniami jezior charakteryzowały się (kierując się od wschodu): Giżycko, Olsztyn, Bydgoszcz, Gdańsk, Słupsk, Koszalin, Poznań i Szczecin. W 1981 roku gospodarstwa te użytkowały 280 tys. ha jezior, co stanowiło około 90% całkowitej krajowej powierzchni, dostarczając – poprzez Centralę Rybną – praktycznie 100% jeziorowej produkcji ryb konsumpcyjnych (Raport… 1981). Badania podsektora rybactwa jeziorowego w okresie funkcjonowania PGRyb uwzględniały głównie parametry produkcyjne oraz nieliczne, a praktycznie szczątkowe – ekonomiczne (Raport …1979, Raport… 1981, Stan… 1986). W okresie działania państwowych gospodarstw rybackich funkcjonował centralny system zbierania i gromadzenia podstawowych danych gospodarczych, które systematycznie były przekazywane do ówczesnego Zakładu Ekonomiki (obecnie Bioekonomiki) Rybactwa IRS, przy czym od połowy lat 80., kiedy w gospodarce zapanował już permanentny kryzys aż do okresu przemian politycznych i transformacji własnościowej w rybactwie jeziorowym, załamał się także system gromadzenia danych o tym podsektorze rybactwa śródlądowego. Dlatego też przedstawione niżej dane o wielkości i strukturze gatunkowej/sortymentowej odłowów ryb małocennych w okresie funkcjonowania PGRyb dotyczą 30-letniego okresu 1956-1985.
Aby zilustrować wielkość i zmiany odłowów tej frakcji pogłowia ryb w odłowach rybackich w sposób rzetelny trzeba na wstępie podkreślić, że w różnych podokresach lat 1956-1985 różne gatunki/sortymenty były traktowane i nazywane jako tzw. grupa I „wybór” i grupa II „mniej wartościowe” lub później „małocenne”. Dla przykładu podamy, że w latach 60. XX w. był czas, gdy nawet wszystkie sortymenty leszcza stanowiły „wybór”, okoń duży i średni został włączony do mniej wartościowych, zaś stynka w latach 60. i 70. była traktowana na równi z płocią małą i ukleją. Dlatego też w omawianym 30-leciu zdecydowaliśmy merytorycznie, ale też i nieco arbitralnie dokonać następującego podziału łowionych przez PGRyb gatunków i sortymentów wielkościowych, przyjmując za statystykami w księgach jeziorowych następujące określenia, które funkcjonują do dziś:
A. Cenne: sieja, sielawa, węgorz, sandacz, szczupak, lin, karaś, okoń D (duży), okoń S (średni), leszcz D (duży), karp jeziorowy, płoć S (średnia), amur, tołpyga, miętus.
B. Małocenne: okoń M (mały), leszcz S (średni), leszcz M (mały), leszcz N (niewymiarowy), płoć M (mała), krąp, stynka, ukleja, jazgarz, drobnica nietowarowa (w skrócie DN).
W rozpatrywanym okresie 1956-1985 w jeziorach PGRyb łowiono średnio rocznie około 3,8 tys. ton ryb małocennych, przy czym trend tych odłowów wykazuje maksimum 4,3-4,5 tys. ton w latach 1976-1978, po czym występuje nieznaczna tendencja spadkowa – do średniego poziomu w ostatnich trzech latach (1983-1985) wynoszącego około 3,4 tys. ton, czyli około 12 kg/ha (rys. 1), co wyprzedzając liniową narrację opracowania, przekracza 1,7-krotnie wydajność całkowitych odłowów ryb jeziorowych w 2019 roku (Wołos 2020).