Rola programów zarybieniowych w ochronie cennych gatunków ryb słodkowodnych na przykładzie programu „Zarybianie polskich obszarów morskich”
Tomasz Czerwiński
Zakład Bioekonomiki Rybactwa, Instytut Rybactwa Śródlądowego im. Stanisława Sakowicza – PIB
Zarybienia nie są doskonałą metodą ochrony cennych gatunków ryb słodkowodnych i dwuśrodowiskowych, ale w obecnej sytuacji ograniczonych inwestycji w poprawę jakości siedlisk wydają się jednym ze skuteczniejszych mechanizmów potencjalnie mogących poprawiać stan zasobów ichtiofauny. Zarybienia prowadzi się m.in. w celu: odbudowy populacji, wzmocnienia populacji, łagodzenia skutków przełowienia i degradacji siedlisk, kształtowania struktury troficznej, wprowadzenia nowych gatunków oraz zaspokojenia oczekiwań społecznych.
Zabieg ten jest dość powszechnie stosowany na świecie (Cowx 1994, Halverson 2008), a jego znaczenie rośnie w sytuacji, gdy naturalna rekrutacja ryb jest silnie ograniczona (Lorenzen 2005, Wanke i in. 2016) lub też przy zarybianiu zorientowanym na ochronę, którego celem jest przywrócenie wymarłych, zagrożonych lub narażonych populacji, a także na zmniejszenie ryzyka wyginięcia (Naish i in. 2007). Cele zarybiania obejmują poprawę możliwości połowowych, a także działania zarybieniowe zorientowane wyłącznie na ochronę przyrody, mające na celu ochronę i wzmocnienie małych lub malejących populacji (Arlinghaus i in. 2015, Lorenzen i in. 2012). Zarybianie gatunkami łososiowatych było historycznie szeroko rozpowszechnioną, inicjatywą, mającą poprawić stan populacji dzikich stad (Berg 1986; Bottom 1997).
Niestety, nie zawsze zabieg ten przynosi oczekiwane efekty. Zarybienia mogą również powodować niekorzystne zmiany populacyjne najczęściej na poziomie genetycznym. W szerszej literaturze naukowej badania wykazały, że produkcja w wylęgarniach może skutkować dziedzicznymi zmianami genetycznymi i obniżoną sprawnością organizmu już w ciągu jednego pokolenia (Araki i in. 2007, Christie i in. 2016, Larsen i in. 2019 ). Efekty te mogą mieć szkodliwe konsekwencje dla dynamiki populacji łososia i liczebności, w tym: zmiany w strukturze populacji (Eldridge i Naish 2007), zmniejszenie efektywnych rozmiarów populacji (Christie i in. 2012, Hagen i in. 2021), zmiany w czasie migracji i tarła (Nelson i in. 2019 ), wcześniejsze dojrzewanie (Larsen i in. 2019 ).
Wobec skali i rangi problemów, związanych z zarybieniami konieczne wydaje się wprowadzenie zarządzania genetycznego w celu zminimalizowania ryzyka genetycznego poprzez nadanie priorytetu i monitorowanie różnorodności genetycznej w obrębie programów zarybieniowych.
Społeczne wyniki programów zarybiania są często pomijane w dyskusjach na temat ich wartości i oceny lub są marginalizowane jako mniej istotne dla podejmowania decyzji niż łatwiejsze do zmierzenia wyniki ekonomiczne, ekologiczne lub genetyczne, choć mogą one mieć również istotne znaczenie w ochronie cennych gatunków ryb słodkowodnych (Harrison i Berseth 2024, Harrison i in. 2018).