Wielkość odłowów tarlaków z wód otwartych i produkcji materiału zarybieniowego
Marek Trella1, Maciej Rożyński2
1Zakład Bioekonomiki Rybactwa, Instytut Rybactwa Śródlądowego im. Stanisława Sakowicza – PIB
2Zakład Akwakultury, Instytut Rybactwa Śródlądowego im. Stanisława Sakowicza – PIB
Gospodarka rybacka i akwakultura to dziedzina rybactwa z dość złożoną formą zbudowaną z wielu elementów, takich jak: rybołówstwo komercyjne i rekreacyjne (wędkarstwo) oraz właściwie prowadzona gospodarka zarybieniowa, a w przypadku akwakultury produkcja w stawach czy systemach recyrkulacyjnych (RAS). Efektywna gospodarka zarybieniowa jest kluczowym elementem gospodarki rybackiej. Musi ona spełniać trzy podstawowe warunki: musi być ekologicznie dopuszczalna (bezpieczna), a jednocześnie pożądana społecznie i ekonomicznie wykonalna (Leopold i Bnińska 1992, Turkowski 2006, Mickiewicz i Wołos 2011, Trella 2022). Akwakultura, czyli wylęgarnictwo i larwikultura oraz późniejsze podchowanie narybku to zadania, których podejmują się użytkownicy wód zarządzający obwodami rybackimi albo wyspecjalizowane ośrodki zarybieniowe, które tworzą bardzo prężną w naszym kraju branżę, o czym świadczy teren województwa warmińsko-mazurskiego, gdzie w 2009 roku działało 27 obiektów wylęgarniczo-podchowalniczych. Według danych z 2019 roku w ramach chowu i hodowli ryb funkcjonuje m.in. 798 obiektów produkcji ekstensywnej oraz 115 obiektów produkcji intensywnej, a działalność wylęgarniczo-podchowalniczą prowadzi 97 obiektów (Strategia zrównoważonego rozwoju wsi, rolnictwa i rybactwa 2030). W ostatnich 20 latach, po włączeniu Polski w struktury Unii Europejskiej i efektywnym wykorzystaniu środków pomocowych, wiele podmiotów sektora rybackiego wdrożyło technologię RAS. Z dostępnych danych wynika, że w 2011 roku łączna kubatura systemów RAS wynosiła ok. 7,7 tys. m3, a w 2021 roku wzrosła ona do poziomu 103,7 tys. m3 (Zakęś i Demska-Zakęś 2022, Myszkowski 2023). Odnotować należy, że technologia ta znalazła zastosowanie przede wszystkim w obiektach zajmujących się inkubacją ikry i produkcją materiału zarybieniowego (głównie wylęgu) (Zakęś i Partyka 2013, Zakęś 2020). Materiał taki może być wykorzystywany bezpośrednio do zarybień wód otwartych, bądź też jako materiał obsadowy stawów, w których może być podchowywany do stadium narybku letniego lub jesiennego. Zastosowanie zintegrowanej metody „RAS ® stawy” umożliwia odpowiednie przygotowanie stawów do zarybień (np. nawożenie), ich obsadzenie pod tzw. liczbę, co przyczynia się do istotnego zwiększenia wydajności produkcji i unifikacji wielkości wyprodukowanego materiału (np. Zakęś 2017).
Efektywna gospodarka zarybieniowa jest kluczowym elementem gospodarki rybackiej, gdyż jednym z jej najważniejszych celów jest utrzymanie lub zwiększenie liczebności populacji cennych gospodarczo gatunków ryb do poziomu, który sprawia, że prowadzenie takiej gospodarki jest opłacalne ekonomicznie (Mickiewicz i Wołos 2011, Zakęś i Demska-Zakęś 2011, Trella 2022). Jednak zarybienia są też ważne z ekologicznego punktu widzenia, szczególnie w zakresie zachowania bioróżnorodności. Jest to również element akwakultury zachowawczej, nastawionej na produkcję materiału zarybieniowego (Diana 2009). Produkcja materiału zarybieniowego w akwakulturze w ostatnich latach jest coraz powszechniejsza, gdyż woda używana do produkcji jest recyrkulowana i ponownie wykorzystywana, co zmniejsza znacznie zużycie wody, ale także pozwala na wychwytywanie odpadów, pomaga także utrzymać stabilną temperaturę, co pozwala na stworzenie optymalnych warunków różnym gatunkom ryb (Szczepkowski i in. 2012, Budzich-Tabor i in. 2018, Trella 2022). Możliwość kontrolowania i sterowania czynnikami środowiskowymi w RAS umożliwiła opracowanie kompleksowych protokołów kontrolowanego rozradzania tzw. trudnych gatunków, wymagających zastosowania stymulacji środowiskowej (głównie termicznej) i hormonalnej (np. sandacz (Sander lucioperca)) i biotechnik intensywnego podchowu wylęgu i/lub narybku gatunków cennych gospodarczo (np. sieja (Coregonus lavaretus), szczupak (Esox lucius)) (Szczepkowski 2011, Zakęś i Szczepkowski 2015, Zakęś 2017).
Gatunkami, na które jako pierwsze zwrócono uwagę, jako najbardziej cenne, gdzie konieczny jest rozwój wylęgarnictwa, aby je chronić były ryby łososiowate, tj. łosoś atlantycki (Salmo salar), troć (Salmo trutta m. trutta) (Zakęś i Demska-Zakęś 2011, Trella 2022). W okresie późniejszym w polskich wylęgarniach produkowano głównie materiał zarybieniowy szczupaka i ryb siejowatych, a w ostatnich latach, dzięki upowszechnieniu technologii RAS, głównie opanowaniu biotechnik rozradzania tych gatunków, wzrosła produkcja materiału zarybieniowego karpiowatych ryb reofilnych (Krejszeff i Cejko 2021, Zakęś i Rożyński 2021, Zakęś i Demska-Zakęś 2022).
Najważniejszych gatunkiem w gospodarce zarybieniowej prowadzonej na jeziorach jest szczupak, który jest gatunkiem najbardziej preferowanym przez wędkarzy, zaś w całkowitej wartości ryb odławianych przez rybaków od lat mieści się w czołówce wraz z węgorzem (Anguilla anguilla) i sielawą (Coregonus albula) (Wołos 2020, Trella 2022), i obecnie dominuje wśród gatunków, którymi zarybiane są jeziora, rzeki i zbiorniki zaporowe w Polsce (Mickiewicz i Trella 2017, 2019, Trella i in. 2019, Trella 2022). Oczywiście w produkcji akwakultury zachowawczej działa prawo popytu i podaży, determinowane uwarunkowaniami legislacyjnymi, środowiskowymi, ekonomicznymi i technologicznymi. W rezultacie zmieniają się wskaźniki ilościowe i jakościowe. W latach 2004-2019 wartość produkcji akwakultury zachowawczej wzrosła ponad 3-krotnie. Zmieniły się również wskaźniki jakościowe. W 2004 roku dominowała produkcja materiału zarybieniowego ryb drapieżnych (głównie szczupaka i sandacza), która stanowiła ok. 94% jej całkowitej wartości finansowej. Natomiast w 2019 roku istotnie wzrosła produkcja materiału zarybieniowego karpiowatych ryb reofilnych, do 14% całkowitej wartości finansowej (w 2004 roku – 4%). Udział finansowy produkcji materiału ryb drapieżnych w tym roku obniżył się do poziomu 78% wartości całkowitej (Zakęś i Rożyński 2021, Zakęś i Demska-Zakęś 2022).
Celem niniejszego opracowania była szczegółowa analiza wielkości i wartości połowów rybackich tarlaków (komercyjnych – rybackimi narzędziami połowu) i odniesienie jej do produkcji materiału zarybieniowego w akwakulturze zachowawczej, w perspektywie długoterminowej.