K. Bieniarz, A. Kownacki, P. Epler, 2003 – Biologia stawów rybnych. Część 1 i 2 - s. 356

Wstęp

Historia rybactwa stawowego w Polsce ma już wielowiekową tradycję i jest tylko nieco krótsza niż historia polskiej państwowości. Początkowo, jak w większości nauk stosowanych, stawiarstwo opierało się na doświadczeniu hodowców i przekazywanej przez pokolenia tradycji. Dopiero w dobie Renesansu wraz z upowszechnieniem się druku, zaczynają pojawiać się pierwsze publikacje na ten temat.

Biologiczne monitorowanie skażenia środowiska. Red. A.K. Siwicki, Wyd. IRS, 1996 s. 180

Polskie tradycje w dziedzinie gospodarki stawowej zaowocowały oryginalnymi opracowaniami Olbrychta Strumińskiego (1573) „O sprawie, sypaniu, wymierzaniu i rybieniu stawów, także o przekopach, o ważeniu i prowadzeniu wody” i Stanisława Stroynowskiego (1609) „Opisanie porządku stawowego”, które były kilkakrotnie wznawiane w XVII w. Burzliwy rozwój nauk przyrodniczych w drugiej połowie XIX wieku spowodował, że również stawy rybne stały się obiektem zainteresowania naukowców i od tego czasu datują się nowoczesne badania stawowe. Uczonym zajmującym się tym problemem przyświecała idea, że dokładne zbadanie środowiska, flory i fauny stawowej oraz poznanie procesów zachodzących w stawie, pozwoli na prowadzenie bardziej racjonalnej gospodarki rybackiej. Założenia te nie straciły aktualności do dzisiaj.

Jednym z pionierów współczesnych badań stawowych był Zacharias (1897), który zajmował się zooplanktonem i wprowadził do limnologii nazwę „zooheleoplankton”. W Polsce (ówczesnej Galicji) badania stawowe zapoczątkował profesor Uniwersytetu Jagiellońskiego Maksymilian Siła-Nowicki. Dzięki niemu i skupionym wokół niego osobom nastąpił zasadniczy postęp w gospodarce stawowej Małopolski. Równolegle działał na Śląsku Cieszyńskim hodowca praktyk Tomasz Dubisz. On pierwszy wprowadził zasadę przeprowadzania tarła karpia w specjalnie do tego celu przeznaczonych małych stawkach tarliskach, a następnie kilkakrotne przenoszenie uzyskanego w ten sposób narybku do stawów o coraz lepszych warunkach pokarmowych. Zasada wypracowana przez Dubisza stała się metodą obowiązującą w stawiarstwie europejskim i jest stosowana do dziś. W tym okresie powstały doświadczalne stacje rybackie w Gródku Jagiellońskim (Galicja) i Rudzie Malenieckiej (Kongresówka). Po I wojnie światowej w roku 1925 profesorem ichtiologii i rybactwa na Wydziale Rolnym Uniwersytetu Jagiellońskiego zostaje profesor Teodor Spiczakow. Był on inicjatorem szeroko zakrojonych badań stawowych obejmujących nie tylko rybactwo, ale i środowisko stawowe, twórcą najnowocześniejszej w tym czasie doświadczalnej stacji rybackiej w Mydlnikach oraz wychowawcą i nauczycielem tej miary uczonych jak profesorowie Karol Starmach, Stanisław Żarnecki czy Przemysław Olszewski. Z jego doświadczeń korzystał też wybitny ichtiolog polski, twórca Instytutu Rybactwa Śródlądowego prof. Stanisław Korwin-Sakowicz. To dzięki nim po II wojnie światowej nastąpił rozwój badań stawowych.

Analizując 100-letnią historię badań stawowych można wydzielić trzy okresy:

Obecnie w Polsce jest użytkowanych, według danych Ministerstwa Rolnictwa i Gospodarki Żywnościowej około 71 000 ha powierzchni ewidencyjnej stawów rybnych, których powierzchnia lustra wody wynosi około 50 000 ha. Dane te nie obejmują tzw. stawów przyzagrodowych, których łączną powierzchnię szacuje się na kilkanaście tysięcy ha. Stawy rybne znajdują się głównie w pasie centralnym i południowym Polski. Stawy rybne to nie tylko miejsce produkcji ryb konsumpcyjnych. Odgrywają one poważną rolę jako zbiorniki retencyjne, wpływające łagodząco na mikroklimat i podnoszące poziom wód gruntowych. Są one ostoją ptactwa wodnego oraz jedynym nieraz miejscem przetrwania szeregu innych organizmów tak roślinnych, jak i zwierzęcych. Są one efektownym elementem krajobrazu, będąc równocześnie miejscem rekreacji (wędkarstwo, niektóre sporty wodne itp.) dla ludzi.

Aby stawy rybne mogły spełniać swoje różnorodne zadania, musi się prowdzić na nich właściwą gospodarkę rybacką. Jest ona możliwa tylko wtedy, gdy dobrze pozna się biologię wszystkich organizmów zasiedlających stawy i ich wzajemne powiązania. Konieczne też jest poznanie czynników fizykochemicznych wody stawowej i ich wpływu na organizmy wodne oraz wpływu tych ostatnich na czynniki abiotyczne środowiska wodnego. Niniejszy podręcznik ma na celu zapoznanie czytelnika z wyżej wymienionymi zagadnieniami.

Przygotowując ten podręcznik wykorzystano informacje zawarte w ogólnych podręcznikach hydrobiologii, w podręcznikach chowu i hodowli ryb, jak również w bardziej szczegółowych oraz licznych fachowych artykułach drukowanych w polskich i zagranicznych czasopismach hydrobiologicznych i rybackich. Oddzielną pozycję stanowią wydawnictwa okolicznościowe typu „Półwiecze działalności rybackiego ośrodka Polskiej Akademii Nauk w Gołyszu” (Szumcowa 1998) lub opracowanie na temat stawów przygotowane na Kongres SIL w Warszawie. Dzięki uprzejmości dr. Stanisława Lewkowicza mieliśmy możliwość wykorzystania materiałów przygotowywanych do pracy habilitacyjnej śp. dr Marii Lewkowicz na temat zooplanktonu stawów rybnych. Pragniemy również wyrazić podziękowanie profesor Halinie Buckiej za pomoc udzieloną w trakcie opracowywania rozdziału na temat fitoplanktonu i fitobentosu, dr hab. Aleksandrze Starzeckiej za cenne uwagi w trakcie przygotowywania rozdziałów związanych z mikrobiologią. Omawiając pewne problemy starano się je zilustrować głównie na przykładzie doświadczeń zdobytych w stawach rybnych Polski. Sądzimy, że skrypt ten będzie szczególnie przydatny dla studentów Wydziału Zootechnicznego, specjalność „rybactwo i ochrona wód” oraz dla studentów wydziałów: Zootechnicznego, Rolniczego, Inżynierii Środowiska i Leśnego interesujących się z różnych powodów stawami, a zwłaszcza tych, którzy zainteresowani są hydrobiologią. Może służyć też do poszerzenia wiadomości studentom uniwersyteckiego kierunku hydrobiologii.

Spis treści

CZĘŚĆ I. Ekologia stawów rybnych 5

Wstęp 7

Definicja stawów i ich podział 9

Charakterystyka stawów rybnych 12

Staw jako ekosystem 15

Warunki fizykochemiczne wody stawowej 19

Zespoły organizmów w stawach rybnych 46

Pokarm i sieć troficzna 89

Produkcja biologiczna w stawie rybnym 92

Zanieczyszczenia powstałe w wyniku chowu ryb 94

Oczyszczanie ścieków w stawach rybnych 97

Literatura uzupełniająca do części I 98

CZĘŚĆ II. Wykaz organizmów stawowych 101

Rozdział 1. Wstęp 103

Rozdział 2. Uwagi systematyczne 105

Rozdział 3. Metody badań 109

1. Metody poboru prób w terenie 109

2. Opis prób w terenie 118

3. Metody konserwacji i preparowania 120

4. Oznaczanie 124

Rozdział 4. Wykaz ważniejszych organizmów zamieszkujących stawy rybne 125

1. Sinice i glony 126

2. Pierwotniaki 167

3. Grzyby i rośliny naczyniowe 211

4. Bezkręgowce 233

5. Kręgowce – ryby 289

6. Kręgowce – płazy, gady, ptaki, ssaki 311

Załącznik. Wykaz kluczy 333

Literatura uzupełniająca do części II 349