A. Witkowski, M. Cieśla, K. Napora, 1997 - Jaź - Wyd. IRS, s. 158
WSTĘP
Spośród rodzimych ryb karpiowatych zaledwie kilka gatunków osiąga znaczące rozmiary, stanowiąc pożądany obiekt tak rybaków jak i wędkarzy. W tej grupie ryb poczesne miejsce zajmuje jaź. Niestety gatunek ten, tak w wyniku przełowienia, a przede wszystkim z powodu uregulowania i zanieczyszczenia większości naszych rzek nizinnych, spotykany jest już coraz rzadziej i tworzy coraz mniej liczebne populacje.
Jeszcze w pierwszych latach po II wojnie udział tego gatunku w połowach rybaków rzecznych w Wiśle, Bugu, Narwi, Biebrzy, Warcie i Odrze był znaczący. W obecnych czasach osobniki o rozmiarach ponad 2 kg odnotowywane są już sporadycznie.
Zadaniem niniejszej monografii jest przybliżenie sylwetki tej ciekawej ryby, tj. przedstawienie jej pozycji systematycznej, morfologii, biologii i ekologii, jak również metod nowoczesnej hodowli tego gatunku, co być może w znacznym stopniu ułatwi produkcję materiału zarybieniowego, przyczyniając się do zwiększenia jego liczebności w tych rzekach i akwenach, gdzie nadal istnieją korzystne warunki dla egzystencji jazia.
Wrocław - Brwinów, 30 listopada 1996 r.
SYSTEMATYKA I SYNONIMY
Spośród rodziny ryb karpiowatych (Cyprinidae), liczącej około 275 rodzajów i ponad 1600 gatunków, do rodzaju Leuciscus (jelce) zalicza się prawie 30 gatunków (z licznymi podgatunkami). Ta grupa ryb charakteryzuje się wydłużonym kształtem ciała oraz wielkimi lub średnich rozmiarów łuskami, krótką płetwą odbytową, zębami gardłowymi ustawionymi w dwóch szeregach, o koronach zakończonych haczykiem. Pysk jest końcowy lub półdolny, a krawędź brzucha okrągła i pozbawiona kila. Wszystkie gatunki zasiedlają wody słodkie, tak rzeki (od strefy podgórskiej po partie nizinne) jak i jeziora Europy i północnej Azji. Tylko jeden - ugaj (Leuciscus brandti Dyb.), występujący na Dalekim Wschodzie, może żyć w zasolonych, przybrzeżnych wodach oceanicznych, na tarło jednak wstępuje do rzek .
Rodzaj Leuciscus obejmuje ryby o średnich i małych rozmiarach, choć dwa gatunki występujące również w Polsce - jaź (Leuciscus idus) oraz kleń (Leuciscus cephalus) w sprzyjających warunkach mogą osiągać masę nawet do 6-8 kg. Większość gatunków z tej grupy ryb ma lokalnie duże znaczenie gospodarcze.
Na obszarze Polski występują trzy gatunki z rodzaju Leuciscus, należące do trzech odrębnych podrodzajów: a/ Leuciscus - jelec, Leuciscus leuciscus (L.); b/ Squalius - kleń, Leuciscus cephalus (L.); c/ Idus - jaź, Leuciscus idus (L.).
Nazwę łacińską - Cyprinus idus, po raz pierwszy nadał jaziowi Linneusz w 1758 r. opisując okazy pochodzące najprawdopodobniej z rzek basenu Bałtyku. Lecz dopiero Nordmann w 1840 roku właściwie umiejscowił ten gatunek w systematyce rodziny karpiowatych, umieszczając jazia w obrębie rodzaju Leuciscus. Synonimowymi nazwami naukowymi, jakie nadawano wielu populacjom jazia pochodzącym z różnych obszarów jego areału występowania są:
Cyprinus orfus Linnaeus, 1758,
Cyprinus jeses Linnaeus, 1758,
Leuciscus jeses Leśniewski, 1837,
Leuciscus orphus Cuv. et Val., 1844.
Idus melanotus Heckel et Kner, 1858,
Idus meniatus Heckel et Kner, 1858,
Idus jeses Wałecki, 1864,
Squalius oxianus Kessler, 1877,
Idus idus Isa…enko, 1912,
Idus orfus, Roule, 1925