Wincenty Kilarski - Zarys anatomii i histologii ryb doskonałokostnych - Wyd. IRS, s. 272 

   

Przedmowa

O ile autorowi wiadomo, to na światowym rynku księgarskim jest niewiele książek poświęconych wyłącznie histologii ryb. Osobiście znam jedynie dwa wydania zbiorowego dziełka autorów japońskich pt. An Atlas of Fish Histology, pod redakcją F. Takashimy i T. Hibiya (Gustav Fischer Verlag, Tokyo, Stuttgart, New York, 1982, 1995).
Biologiczne monitorowanie skażenia środowiska. Red. A.K. Siwicki, Wyd. IRS, 1996 s. 180

Nieco lepiej przedstawia się stan literatury poświęconej anatomii ryb. Opracowanie Wilhelma Hardera z roku 1947 Anatomie der Fische doczekało się w roku 1976 tłumaczenia na język angielski i zostało wydane pod tytułem Anatomy of Fishes (E. Schweizerbart, Stuttgart). Niepodobna pominąć milczeniem wielotomowego dzieła uczonych francuskich – TraitJ de Zoologie pod redakcją P. GrassJ (Mason, Paris 1956), w którym trzy tomy (Agnathes et poissons) przeznaczono na omówienie systematyki i morfologii ryb. Rybom spodoustym i kręgoustym poświęcone jest monumentalne dzieło E. Suworowa – Podstawy ichtiologii (PWN 1954), którego tytuł zapowiada wyczerpujące, jak na owe lata, informacje z dziedziny biologii i morfologii ryb jako szeroko rozumianej grupy strunowców. Spośród polskich autorów należy wymienić książkę Marii Brylińskiej (PWN 1986) pt. Ryby słodkowodne Polski oraz jej drugie wydanie w roku 2000. Autorka przedstawia w jednym z rozdziałów krótki zarys wybranych zagadnień z anatomii ryb, aby dalej opisywane struktury anatomiczne wykorzystać do opisów taksonomicznych, których ta książka głównie dotyczy. Polskiego opracowania omawiającego łącznie anatomię oraz histologię narządów ryb nie znalazłem. Trzytomowa praca Przedstrunowce i strunowce pod redakcją Z. Grodzińskiego, wydana przez PWN w roku 1979, omawia w jednej części zagadnienia związane z anatomią, embriologią i systematyką ryb, ale prawie zupełnie pomija wiadomości z histologii i cytologii narządów. Prawie ćwierć wieku upłynęło od trzeciego wydania książki pod redakcją Zygmunta Grodzińskiego pt. Anatomia i embriologia ryb (PWRiL 1981). Książka spotkała się z życzliwym przyjęciem czytelników, głównie studentów biologii i rolnictwa oraz ludzi zainteresowanych biologią ryb niezajmujących się zawodowo rybactwem. Szybki postęp w naukach spowodował, że książka Grodzińskiego powinna zostać całkowicie przeredagowana, zmieniona i wydana powtórnie. Niestety z sześciu autorów, którzy byli jej twórcami żyje jeszcze tylko dwóch. Zebranie obecnie tak dużego grona specjalistów, którzy chcieliby dokonać tego zadania, okazało się trudne.

Od zarania badań nad rybami morfologia była kluczem do poznania ich biologii. Mimo że obecna epoka koncentruje się głównie na opisywaniu zjawisk życiowych u ich podstaw molekularnych i do badań tych procesów zostały zaprzęgnięte potężne molekularne techniki badawcze, to znajomość struktury narządów i tkanek na poziomie komórkowym zawsze pozostanie podstawą do zrozumienia molekularnych mechanizmów życia.

Przystępując do przygotowania Zarysu anatomii i histologii ryb doskonałkostnych autor musiał założyć cały szereg ograniczeń. Po pierwsze książka zawiera opisy narządów głównie ryb doskonałokostnych, żyjących w wodach słodkich z obszarów środkowoeuropejskich. W niewielkim stopniu czytelnik znajdzie odniesienia do ryb morskich, a jedynie w szczególnie ważnych i biologicznie uzasadnionych przypadkach autor odwołuje się do ryb tzw. egzotycznych, pochodzących z różnych akwenów świata. Opisy histologiczne i cytologiczne narządów zostały opracowane na przykładzie głównie ryb rodzimych lub kosmopolitycznych, które są powszechnie znane przeciętnemu czytelnikowi albo ryb gospodarczo użytecznych. Opracowanie jest dziełem jednego autora, co w dużym stopniu ogranicza prezentowaną wiedzę. Jednak autor ma nadzieję, że podręcznik Zarys anatomii i histologii ryb doskonałokostnych zapełni, przynajmniej w minimalnym stopniu, lukę, jaka istnieje w polskim piśmiennictwie rybackim, a krytyka, która może się pojawi, pozwoli autorowi ocenić swoją wiedzę.

Spis treści

Przedmowa 7

1. Ogólna charakterystyka ryb

    1. 1. Krótki zarys systematyki ryb

    1. 2. Siedlisko ryb

    1. 3. Rozmiary i kształt ciała

    1. 4. Sposoby poruszania się

    1. 5. Rozród

    1. 6. Pokarm  

2. Budowa zewnętrzna i stosunki przestrzenne pomiędzy głównymi narządami
w jamie ciała

    2. 1. Budowa zewnętrzna

    2. 2. Topografia narządów wewnętrznych

3. Podstawowe elementy narządów i tkanek – komórki

    3. 1. Komórka i jej podstawowe funkcje

    3. 2. Podstawowe składniki komórki – organelle

            Błona komórkowa

            Jądro komórkowe

            Jąderko

            Mitochondria

            Aparat Golgiego

            Siateczka śródplazmatyczna

            Endosomy i lizosomy

            Peroksysomy

            Szkielet komórkowy

4. Podstawowe rodzaje tkanek

    4. 1. Nabłonki, ich pochodzenie i rola

            Typy nabłonków

            Polaryzacja komórek nabłonkowych

            Połączenia międzykomórkowe

    4. 2. Tkanka łączna

            Substancja międzykomórkowa

            Komórki tkanki łącznej

            Typy tkanek łącznych

            Tkanka łączna włóknista luźna

            Tkanka łączna włóknista zwarta o utkaniu nieregularnym 31

            Tkanka łączna włóknista o utkaniu regularnym 31

            Tkanka tłuszczowa

            Tkanki oporowe

            Struna grzbietowa

            Tkanka chrzęstna

            Tkanka kostna

            Krew

            Erytrocyty

            Leukocyty

            Granulocyty obojętnochłonne (neutrofile lub heterofile)

            Granulocyty kwasochłonne (eozynofile)

            Granulocyty zasadochłonne

            Limfocyty

            Monocyty

            Trombocyty

    4. 3. Tkanki mięśniowe

            Mięśnie gładkie (wisceralne albo trzewiowe)

            Mięśnie szkieletowe – dowolne

            Proces skurczu mięśnia

            Inicjacja procesu skurczu mięśnia

            Mięsień sercowy

    4. 4. Tkanka nerwowa

            Neurony i komórki glejowe

5. Szkielet

    5. 1. Szkielet osiowy

            Kręgi, żebra i ości

            Ości

    5. 2. Czaszka

    5. 3. Szkielet płetw

            Szkielet płetw nieparzystych

            Szkielet płetw parzystych

6. Układ mięśniowy

    Mięśnie głowy i płetw

7. Układ nerwowy

    7. 1. Mózg i rdzeń kręgowy

    7. 2. Nerwy obwodowe

    7. 3. Nerwy czaszkowe

    7. 4. Układ autonomiczny (współczulny)

    7. 5. Narządy zmysłów

            Narządy linii nabocznej

            Elektroreceptory

            Narządy smakowo-dotykowe

            Narządy węchu

            Narządy równoważno-słuchowe

            Pomocniczy narząd wzmacniający bodźce akustyczne

            Na czym polega działanie aparatu Webera?

            Narządy wzroku

            Szczegółowa budowa komórek siatkówki oka

8. Skóra

    8.1. Naskórek i jego pochodne

    8.2. Wytwory naskórka

    8.3. Skóra i jej wytwory

            Łuski i tarczki kostne

            Komórki barwnikowe, chromatofory

            Pochodzenie barw ryb i mechanizm zmiany barw

9. Układ trawienny i pęcherz pławny

    9.1. Budowa ogólna

            Budowa histologiczna przewodu pokarmowego

            Jama gębowa i język

            Jama gardzielowa

            Przełyk

            Żołądek

            Jelito

    9.2. Pęcherz pławny

            Pęcherz pławny otwarty

            Pęcherz pławny zamknięty

    9.3. Gruczoły zaścienne

            Wątroba

            Trzustka pęcherzykowa

10. Narządy oddechowe

    10.1. Skrzela

    10.2. Narządy oddechowe wspomagające

    10.3. Jelito tylne – pomocniczy narząd oddechowy

    10.4. Labirynt

11. Układ krążenia

    11.1. Serce

    11.2. Główne naczynia krwionośne

            Układ tętniczy

            Układ żylny

            Naczynia włosowate

    11.3. Narządy krwiotwórcze

    11.4. Układ limfatyczny (chłonny)

12. Układ moczowy

            Nerki

            Budowa nefronu

            Nerki ostateczne

            Moczowód i pęcherz moczowy

13. Układ rozrodczy

    13.1. Jądra

            Typy jąder i struktura

            Spermatogeneza

            Przedział śródmiąższowy jądra

            Przestrzeń interstycjalna

    13.2. Jajniki

            Etapy wzostu pęcherzyków jajnikowych

            Stadia dojrzewania jaj

    13.3. Produkty gonad

            Plemniki

            Jaja (ikra)

14. Gruczoły dokrewne

    14. 1. Przysadka mózgowa

    14. 2. Przysadka rdzeniowa – urofiza

    14.3. Szyszynka

    14.4. Tarczyca

    14.5. Ciałka pozaskrzelowe

    14.6. Ciałka Staniusa

    14.7. Grasica

    14.8. Nadnercza

    14.9. Trzustka wysepkowa

15. Literatura